بیماران سرطانی و همراهان آن ها اغلب با شنیدن نام شیمی درمانی نگران می شوند و از بهبود ناامید می گردند در حالی که شیمی درمانی یکی از روش های درمانی موثر در بیماران سرطانی است که طی سال های زیادی نتایج موثری در درمان سرطان داشته است. در ادامه به توضیحات بیشتری در این باره می پردازیم.
سرطان چیست؟
سرطان به رشد غیر عادی و کنترل نشده سلول های بدن که از لحاظ ژنتیکی دچار اختلال هستند، گفته می شود که در نهایت باعث ایجاد توده ای از سلول های سرطانی می شود. امروزه در درمان سرطان از روش های جراحی، پرتودرمانی و شیمی درمانی استفاده می شود که البته پزشکان و محققان هنوز هم درحال مطالعه در زمینه درمان سرطان و راه های بهبود شرایط بیماران سرطانی هستند.
شیمی درمانی چیست؟
شیمی درمانی یک درمان رایج در سرطان است که در آن سلول ها و بخصوص سلول های سرطانی را با استفاده از داروهای مناسب با نوع سرطان از بین می برند.
از شیمی درمانی در جهت بهبود کامل، کاهش دائم و موقت سلول های سرطانی، در بدن استفاده می شود.
درمان های دیگر( جراحی و پرتو درمانی) به صورت موضعی عمل کرده ولی شیمی درمانی هم بر روی سلول های سرطانی که در کل بدن پخش شده اند و هم بر روی تومور اولیه تاثیر می گذارد. گاهی برای درمان سرطان از چند روش درمان به طور هم زمان و یا به ترتیب استفاده می شود. متاسفانه بخاطر عوارض جانبی شیمی درمانی این روش درمان، تصور ترسناکی برای افراد دارد در صورتی که گاهی اوقات این روش بهترین انتخاب ممکن است چرا که استفاده از داروهای شیمیایی هم در جهت متوقف ساختن رشد توده سرطانی اولیه و همچنین گسترش سلول های سرطانی که در اثر انتشار از سلول اولیه در قسمت های مختلف بدن پراکنده شده اند موثر است. لازم به ذکر است که امروزه بسیاری از عوارض جانبی این روش درمانی، قابل کنترل است.
استفاده از شیمی درمانی به چه هدفی انجام می شود؟
شیمی درمانی در روند درمان بیماران سرطانی با توجه به شرایط و مرحله بیماری به اهداف زیر انجام می شود:
درمان سرطان
برای معالجه کامل سرطان استفاده می شود. یعنی در بعضی مواقع در صورت امکان با استفاده از این روش، سرطان به طور کامل درمان شده و باز نمی گردد.
همچنین به دنبال یک درمان موضعی مانند جراحی یا رادیوتراپی برای از بین بردن توده اولیه، از شیمی درمانی تکمیلی، که به اصطلاح شیمی درمانی ادجوانت نامیده می شود برای از بین بردن سلول هایی که ممکن است در سایر نقاط بدن پراکنده شده باشند استفاده می شود که موجب کاهش چشمگیر احتمال عود و افزایش طول عمر بیمار می شود.
در برخی موارد توده اولیه به علت رشد موضعی قابل توجه و دست اندازی به اعضای حیاتی مجاور آن در ابتدا قابل جراحی نمی باشد یا جراحی با عوارض زیادی همراه می باشد. در این شرایط نیز از شیمی درمانی جهت کوچک کردن توده اولیه و تسهیل جراحی استفاده میشود که اصطلاحا به این نوع از شیمی درمانی شیمی درمانی نئوادجوانت گفته می شود
در مواردی از شیمی درمانی به طور همزمان با رادیوتراپی، جهت افزایش اثر آن استفاده می شود که به آن اصطلاحا رادیوسنستایزر میگویند. یعنی به وسیله داروی شیمی درمانی اسیب پذیری سلول های سرطانی نسبت به اشعه پرتو درمانی افزایش می یابد.
کنترل سرطان
کوچک کردن تومور ها و جلوگیری از رشد دوباره و انتشار سلول های سرطانی به سایر نقاط بدن، در جهت افزایش طول عمر بیمار و کنترل شرایط بیمار استفاده می شود.
در بسیاری از موارد سرطان کاملا درمان نمی شود بلکه به عنوان یک بیماری زمینه ای مانند: بیماری قلبی، فشار خون، دیابت و… کنترل می شود. گاهی تصور می شود سرطان درمان شده درصورتی که دوباره بروز می کند و در این موارد درصورت لزوم از شیمی درمانی استفاده می شود.
تسکین درد
در مراحل پیشرفته بیماری، برای کاهش علائم ناشی از بیماری استفاده می شود که شیمی درمانی تسکینی یا تسکین دهنده گفته می شود و در جهت بهبود کیفیت زندگی بیمار کاربرد دارد.
نحوه عملکرد شیمی درمانی
سرطان به طور ساده یک اختلال در مرحله ی رشد و تولید مثل سلول های بدن است، که این سلول های دارای قدرت تکثیر غیر قابل کنترل هستند از این رو به صورت یک توده درآمده که قدرت تهاجم به ارگان ها مجاور، و همچنین انتشار از طریق خون یا سیستم لنفاوی به سایر نقاط بدن دارند. داروها شیمی درمانی، بر روی تقسیم سلولی در مراحل مختلف چرخه ی تولید مثل و تکثیر سلول های سرطانی تاثیر می گذارد و در سرطان هایی که سرعت تکثیر بالایی دارند تاثیر بسزایی دارد. این داروها ( شیمی درمانی) به نحوی طراحی شده اند که آسیب بیشتری به سلول سرطانی بزنند و حداقل آسیب را به سلول های سالم وارد کنند. محققان همچنان درحال مطالعه و تحقیق درباره ی ویژگی های منحصر به فرد، خصوصیات و مقاومت سلول های سرطانی هستند. در طی درمان با شیمی درمانی سلول های سالم بدن نیز ممکن است آسیب ببینند، این تحقیقات در راستای این است که فقط سلول های سرطانی به تنهایی مورد هدف قرار بگیرند.
روش ها و برنامه ریزی شیمی درمانی
بر اساس شرایط جسمی، روحی، نوع سرطان، محل و اندازه تومور، تاثیر گذاری سرطان روی سلامت کلی و عملکرد طبیعی بدن دوزها، نحوه مصرف داروها و تعداد جلسات و مدت درمان تعیین می شود.
- شیمی درمانی نئوادجوانت: به درمان شیمیایی که پیش از هر درمان موضعی، برای کوچک کردن و کم حجم کردن تومور اولیه انجام شده، گفته می شود که پس از آن معمولا درمان موضعی از قبیل جراحی و یا پرتو درمانی انجام می گیرد.
- شیمی درمانی ادجوانت: این روش بعد از درمان موضعی رادیوتراپی یا جراحی برای از بین بردن سلول های سرطانی باقی مانده در بدن یا کاهش خطر عود سرطان کاربرد دارد.
انتخاب و گزینش دارو در شیمی درمانی
رژیم های شیمی درمانی بر اساس نوع سرطان و مرحله بیماری، بر اساس پروتکل های استاندارد تعیین می شود. سپس بر اساس نظر پزشک با توجه به مشخصات فیزیکی بیمار، سن، حال عمومی بیمار و هدف از درمان، دوز و تعداد جلسات شیمی درمانی مشخص می شود.
دوره های شیمی درمانی چگونه است؟
قبل از هر نوبت شیمی درمانی باید شرایط بیمار از نظر آمادگی برای دریافت دارو بررسی شود. برای این منظور آزمایش و تست های لازم قبل از هر نوبت شیمی درمانی درخواست می شود. این آزمایش ها به ما نشان می دهند که بدن بیمار شرایط دریافت این نوبت از شیمی درمانی را دارد یا خیر . در صورتی که جواب آزمایش ها مطلوب نباشد ممکن است آن نوبت از شیمی درمانی تا زمان بهبود شرایط به تعویق بیفتد یا این که تزریق با دوز کمتر دارو صورت پذیرد و یا در موارد شدید ادامه درمان ممکن نباشد.
کبد:
یکی از فعالیت های کبد تجزیه مواد شیمیایی و داروها است. شیمی درمانی می تواند بر سلامت کبد تاثیر بگذارد. چنان چه آزمایش خون مشکلات کبدی را نشان دهد ممکن است شیمی درمانی تا بهبودی کامل کبد به تعویق بیفتد.
تجویز شیمی درمانی به صورت دوره ای انجام می شود به این صورت که تجویز دارو ممکن است در فواصل یک تا چند هفته ای انجام شود. و در هر دوره تجویز دارو ممکن است از چند ساعت تا چند روز طول بکشد. تمامی این برنامه ها بر اساس برنامه های استاندارد جهانی تعیین و بر اساس شرایط بیمار طبق نظر پزشک ممکن است با تغییراتی برای بیمار تجویز شود.
برخی افراد نیاز به آماده سازی روحی و روانی دارند. برای اینکار مشورت کردن و مشاوره گرفتن درباره ی جنبه های مختلف از جنبه روانی، روحی سرطان و شیمی درمانی مفید است.
نحوه استفاده از داروی شیمی درمانی
این درمان به صورت تزریقی و گاهی به شکل خوراکی انجام می شود.
حالت تزریقی به چند صورت است
- تزریق عضلانی.
- تزریق اینتراکتل: که در این نوع تزریق، دارو به فضای خالی بین بافت هایی تزریق می شود که مغز و ستون فقرات را پوشانده اند.
- تزریق داخل صفاقی: که دارو به داخل پرده های شکم که احشای شکمی را احاطه کرده است تزریق می شود.
- پورت دستگاهی است با عمل جراحی سرپایی داخل یکی از وریدهای اصلی قرار می گیرد. این دستگاه باعث سهولت دسترسی به عروق برای تزریق داروهای شیمی درمانی می باشد مانع از تخریب عروق محیطی و یا نشت داروی شیمی درمانی به زیر پوست می شود. تعبیه پورت در مواردی که نیاز به شیمی درمانی طولانی مدت می باشد توصیه می شود.
عوارض پس از شیمی درمانی و راه های مقابله با آن ها
تمام عوارض شناخته شده ی شیمی درمانی، برای تمامی بیمار ها پیش نمی آید.
تهوع و استفراغ
این حالت برای ۷۰ درصد از بیماران پیش می آید. برای بهبود و جلوگیری از آن داروهایی به تجویز دکتر به صورت خوراکی و تزریقی استفاده کنید.
موارد زیر در کاهش و کنترل تهوع و استفراغ موثر می باشد:
غذاهای چرب، سنگین و خیلی شیرین مصرف نکنید. از غذاهای سبک استفاده کنید. اندازه‌ی غذا مصرفی خود را کم کنید و تعداد وعده ها را بیشتر کنید به صورتی که حداقل روزی ۵ تا ۶ وعده در روز مصرف کنید. بوی غذای داغ تهوع را بیشتر می کند بگذارید غذا سرد شود. برای کنترل تهوع از راه دهان تنفس آرام بکنید.
با استفاده بعضی از این داروهای شیمی درمانی امکان ریزش مو وجود دارد. حدودا ۲ تا ۳ هفته بعد از اولین دوره درمان ریزش مو شروع می شود. که معمولا در سرتاسر بدن می باشد. این از دست دادن، به صورت موقتی بوده و پس از اتمام دوره درمان موها دوباره شروع به رشد می کنند.
راهکار های موجود:
- برای شستن موهای سر از آب داغ استفاده نکنید.
- از سشوار با باد سرد استفاده کنید.
- از رنگ مو، کش مو و شانه هایی با دانه های ریز استفاده نکنید.
- با توجه به دارویی که برای درمان لازم است اگر در عوارض آن دارو ریزش مو حتمی است، از قبل موهای خود را کوتاه کرده تا آسیب روانی کمتری داشته باشید. از کلاه گیس هم می توان استفاده کرد.
خستگی مفرط
گاهی احساس خستگی دارید به صورتی که حتی با استراحت نیز این احساس از بین نمی رود.
با برنامه ریزی و مدیریت می توان زمانی که حال جسمی مساعد بود، کارهای مهم خود را انجام داد. همچنین بهتر است در زمانی که احساس خستگی نمی کنید، غذا صرف شود چرا که میل به غذا در آن زمان بیشتر است.
پیاده روی روزانه می تواند کمک بسزایی در رفع احساس خستگی داشته باشد. استراحت بیش از حد، خستگی را بیشتر می کند.
این خستگی میتواند روی حافظه نیز تاثیر بگذارد. برای رفع این مشکل، آدرس، شماره تماس، مشخصات فردی، سابقه بیماری ها و …. درون دفترچه ای نوشته و همراه داشته باشید. کارهای مهم و روزانه را یادداشت کنید.
کم شدن تعداد گلبول سفید خون و احتمال ابتلا به عفونت
این حالت پس از ۷ تا ۱۴ روز بعد از شیمی درمانی رخ می دهد. با کاهش گلبول های سفید در واقع ایمنی بدن ضعیف شده و احتمال بروز عفونت در بدن بالا می رود. نکات کلیدی برای جلوگیری از عفونت:
- در طی درمان از احتمال عفونت جلوگیری کنید برای مثال در طی آشپزی، خیاطی و …. اگر دچار زخم و با بریدگی شدید با آب و صابون شسته و رویش را چسب بزنید.
- از افرادی که دارای عفونت بودند و یا هستند دوری کنید. منظور از عفونت هرگونه بیماری که منجر به عفونت می شود. مثل سرماخوردگی گلو درد و…
- از بودن در مکان های شلوغ اجتناب کنید، مثل فروشگاه ، مکان ها و وسایل عمومی و…
- برای پیشگیری از احتمال عفونت استفاده از ماسک می تواند کمک شایانی کند.
- وقتی تعداد گلبول سفید کاهش می یابد، ممکن است هیچ گونه علامتی در بدن شما نشان داده نشود با هرگونه نشانه مثل تب بالا، لرز، تعریق زیاد که نشانه عفونت می باشد به دکتر مراجعه کنید. در صورت لزوم ممکن است دکتر درمان را به بعد موکول کند و کاهش گلبول خون را درمان کند.
- البته در حال حاضر با استفاده از داروهای محرک تولید گلبول سفید که بعد از شیمی درمانی به صورت زیر جلدی استفاده می شود احتمال این اتفاق خیلی کم می باشد ولی به هر حال رعایت نکات بالا توصیه می شود
کم شدن پلاکت های خون و مشکلات خون ریزی
پلاکت ها انعقاد خون در بدن را انجام می دهند.
پلاکت های خون در طی ممکن است شیمی درمانی کم شوند. از نشانه های ظاهری می توان به زود کبود شدن ، خونریزی لثه ها، بینی و… اشاره کرد.
- درصورت مشاهده هر کدام از این موارد به پزشک معالج اطلاع دهید.
- درصورت استفاده ازهرگونه رقیق کننده خون، حتما با پزشک مشورت کنید.
- حین ورزش و فعالیت های فیزیکی مواظبت بیشتر لازم است.
- درمواقع استفاده از مسواک، ترجیحا از مسواک نرم و به آرامی استفاده شود تا لثه ها خونریزی نکنند و یا زخمی ایجاد نشود.
- در اصلاح صورت از ریش تراش استفاده شود.
- حین استفاده از هرگونه وسیله تیز و چاقو مواظبت را بیشتر کرده که بریدگی ایجاد نشود.
- درصورت نیاز با صلاح دید پزشک ممکن است بین دوره ی دریافت دارو فاصله بیشتری ایجاد شود و ممکن است نیاز به تزریق پلاکت نیز باشد.
- البته با داروهای جدید افت پلاکت در به حد خطرناک که نیاز به تزریق پلاکت یا ایجاد علایم باشد به ندرت دیده میشود و تغییرات فقط در حد آزمایشگاهی است و علامت بالینی ایجاد نمی کند و با گذشت چند روز دوباره سطح پلاکت به حد نرمال باز می گردد
کم شدن گلبول های قرمز خون و کم خونی
اگر تعداد گلبول های قرمز بدن کم باشد احساس ، رنگ پریدگی و تنگی نفس حین کار و … ممکن است پیش بیاید. گاهی همه نشانه ها و گاهی فقط یکی بروز می کند.گاهی هموگلوبین خون، خیلی کاهش می یابد، با توجه به این شرایط پزشک دستور دریافت خون می دهد. برای این کار، ابتدا نمونه خونی گرفته و طبق ویژگی های خونی فرد، ممکن است تزریق خون نیاز باشد . این عارضه بعد از اتمام شیمی درمانی برطرف می شود و لزوما در همه افراد رخ نخواهد داد. اکثر افراد دوره شیمی درمانی را بدون نیاز به اقدام خاصی به راحتی پشت سر می گذارند.
التهاب غشاء مخاطی
گاها بعداز ۳ تا ۷ روز بعد از اولین شیمی درمانی این عارضه بروز می کند. این زخم ها باعث احساس سوزش و درد در دهان می شود و غذا خوردن را سخت می کند و باعث بی اشتهایی می شود. این عارضه تنها با برخی از داروهای شیمی درمانی ایجاد میشود. فقر بهداشت و دهان، بیماری های کلیوی، سیگار کشیدن مصرف الکل و غذاهای سفت، استفاده از تنباکوی جویدنی می تواند این حالت را تشدید کند.برای جلوگیری از این حالت دهانتان را با آب نمک روزانه ۲ تا ۳ بار بشورید. از دهان شویه استفاده کنید. در روز تعداد دفعات مسواک زدن را بیشتر کنید و از مسواک نرم استفاده کنید. مراقبت از لب ها و استفاده از مرطوب کننده های لب پیشنهاد می شود. مصرف مایعات و مرطوب نگاه داشتن دهان این عارضه را کمتر می کند.
بی اشتهائی
غذا را سرد میل کنید. از آدامس بدون مواد افزودنی و آب نبات ترش بدون شکر استفاده کنید. به دلیل بی اشتهایی میل به غذا را از دست می دهید و وزن کم می کنید، که برای مبارزه با بیماری نباید ضعیف شوید پس خوب غذا بخورید.
شیمی درمانی و باروری
- شیمی درمانی در خانم ها بر روی تخمدان و در آقایان بر روی بیضه ها تاثیر می گذارد.
- بعضی از داروهای شیمی درمانی در مردان باعث کاهش یا نقص در تولید اسپرم می شود از این رو ذخیره اسپرم در بانک اسپرم پیشنهاد می شود.
- در خانم هاممکن است دوره های قاعدگی به دنبال شیمی درمانی قطع شود و امکان بارداری مجدد از بین برود از این رو توصیه می شود در صورت تمایل به بارداری اقدام به فریز تخمک یا جنین بنمایید. در خانم های جوانتر بعد از اتمام دوره شیمی درمانی روند باروری و قاعدگی در خیلی از موارد به حالت طبیعی باز می گردد. توجه داشته باشید قطع شدن دوره های قاعدگی همیشه به معنی عدم امکان بارداری نمی باشد در این صورت توصیه می شود که از روش های پیشگیری مناسب استفاده نمایید.
نکات پایانی
ورزش و نرمش، پیاده روی روزانه می تواند کمک بسزایی هم در رفع احساس خستگی و هم در روحیه بیمار داشته باشد. در طول دوره درمان بیمار نیاز به حمایت روحی از جانب اطرافیان دارد . همچنین مراجعه به روانپزشک برای تسهیل در طی کردن دوره درمان هم برای بیمار و هم نزدیکان به شدت توصیه می شود زیرا افزایش پذیرش بیماری و افزایش همکاری بیمار در درمان باعث بهبود نتایج درمان خواهد شد.
0 Comments